NÆTURSÖNGUR HIRÐINGJANS EFTIR LEOPARDI Eg birti hér þýðingu mína á ljóði eftir ítalska ljóðskáldið og heimspekinginn Giacomo Leopardi (1798-1837). Ljóðið skrifaði Leopardi árið 1830. Atlaga að þessari þýðingu var upphaflega gerð fyrir allmörgum árum af einhverri innri nauðsyn sem stundum hellist yfir okkur þegar við lesum erlendan texta sem hrópar á íslenskan skilning, þó slíkt sé að sjálfsögðu aldrei hægt, þegar um ljóðlist er að ræða. En einhvern veginn fannst mér ég hafa þörf fyrir að heyra ljóðið á íslensku til þess að staðfesta með einhverjum hætti að ég hefði skilið það. Þetta er heimspekilegt ljóð sem endurspeglar bölsýni þess sem upplifir framandleika mannsins gagnvart náttúrunni og miskunnarlausri framvindu tímans. Ljóð sem á ýmislegt sameiginlegt með frægri ritsmíð Leopardis um "Samtal Íslendingsins og Náttúrunnar", sem ég þýddi einhvern tíman í kringum 1970 og birtist í öðru hefti Tímarits Máls og menningar 1971 (sjá:https://timarit.is/page/6285978?iabr=on#page/n99/mode/2up/search/T%C3%ADmarit%20M%C3%A1ls%20og%20menningar%201971). Þetta ljóð er eins og samtalið, harmsögulegt ákall um örlög mannlegrar tilveru, þar sem skáldið talar fyrir munn hirðingjans frá Asíu sem verður eins og táknmynd fyrir manninn og mannleg örlög almennt. Það mætti hafa mörg orð um þetta ljóð, merkingu þess,táknmál og tónlist, en hljómfall ljóðlistar er eitt af því sem aldrei verður flutt á milli tungumála. Ljóðið er lausrímað og í tiltölulega frjálsu formi, en sérhvert erindi endar á endingunni -ale (eins og í mortale (dauðlegur) og natale (jól)). Ekki kunni ég slíkan galdur og lít ekki á þessa þýðingu sem annað en tilraun til endursagnar. Tilgangurinn með birtingunni er hins vegar annar, og tengist vangaveltum um tímann og söguna, sem ég ætla að birta hér á vefnum, meðal annars með þýðingu á kaflabroti úr bók Friedrich Nietzsche "Um nytsemd og skaðsemi sögunnar fyrir lífið", en ýmislegt bendir til að Nietzshe hafi verið undir áhrifum frá Leopardi og þessu ljóði hans, þegar hann skrifaði þennan texta. Meira um það þegar ég birti kaflabrot Nietzsche. En þar sem þetta ljóð er ekki bara harmasöngur hiðingjans frá Asíu, heldur líka áhrifamikið tónverk tungumálsins sem íslenskan nær aldrei að endursegja, þá vísa ég hér í upplestur ítalska leikarans Carmelo Bene á þessu ljóði á frummálinu, þar sem tónlistin og takturinn fá að njóta sín. Upplesturinn má finna á þessari vefslóð: https://youtu.be/y7PaXzp2Zh8?list=RDy7PaXzp2Zh8 Frumtextinn er birtur í lok íslenska textans. Forsíðumynmdin er málverk af Leopardi eftir A. Ferrazzi Erfið þýðing lokaorða kvæðisins var endurskoðuð í nóvember 2020.
Giacomo Leopardi:
Næturljóð villuráfandi hirðisins í Asíu
Hvað hefur þú fyrir stafni, tungl á himni, segðu mér
hvert er erindi þitt, þögla tungl?
Þú kemur upp að kveldi, og ferð
hugleiðandi auðnirnar, og sest til hvílu.
Finnur þú engin þreytumerki
á þessu endalausa hringsóli?
Finnurðu ekki til leiðans, ertu enn óðfúst
að upplifa þessa dali?
Tilvera þín líkist
lífi fjárhirðisins.
Hann fer á fætur við sólarupprás
rekur hjörð sína yfir engið, og sér
hjarðir, uppsprettulindir og grös;
þreyttur hallar hann sér inn í kvöldhúmið
og óskar sér einskis meir.
Segðu mér tungl: hvers virði
er hirðingjans líf honum sjálfum?
Eða lífið fyrir þig? Segðu mér: hvar
samtvinnast þetta stutta lífshlaup mitt
þinni ódauðlegu hringrás?
Nábleikur og sjúkur gamlingi
hálfklæddur og skólaus,
með þungan bagga á herðum
æðandi yfir fjöll, yfir dali,
yfir urðir, eyðisanda og klungur,
gegn veðri og vindum
og þegar stundin brennur
og þegar hún frýs,
blásandi æðir hann áfram
yfir straumþungar ár og forir,
sest og rís óðfluga aftur
án minnstu hvíldar né næðis.
Blóðrisa og sár nær hann loksins
endastöðinni þangað
sem öllu erfiðinu var stefnt:
ómæld hyldýpisskelfing
þar sem hann hverfur í algleymi tímans,
þannig, ó, hreinlífa tungl,
er ævi dauðlegra manna.
Maðurinn fæðist með herkjum
og sérhver fæðing er lífshættan sjálf.
Fyrsta reynslan er sársaukinn
og fyrsta verk föður og móður
eru huggunaratlotin blíðu
fyrir að fæðast í heiminn.
Eftir sem árin líða
hvetja þau hann og styðja
í orði og verki, veita hugrekki.
Hughreysting og styrkur
andspænis örlögum mannsins
er þakklátasta foreldragjöfin.
En hvers vegna að bera út í ljósið,
hvers vegna viðhalda lífi
þess sem slíkrar huggunar þarfnast?
Ef lífið er ógæfa og böl
hví ber okkur að una þessari dvöl?
Ó, fölskvalausa tungl,
þannig er dauðlegra kvöl.
En þú ert ekki dauðlegt,
og kannski varða kvartanir mínar þig engu.
En þú sem ert eilífur pílagrímur
einmana og hugsandi, kannski þú skiljir
þetta jarðneska líf,
þjáningu okkar og andvörp,
þennan nábleika vanga
andspænis dauðanum,
að hverfa af yfirborði jarðar,
að slíta tengslin við sérhvern sið og vinabönd.
Þú hlýtur að skilja
forsendur hlutanna og sjá
ávexti morgunsins og kvöldsins
og linnulausa hrynjandi tímans.
Þú hlýtur að vita
að hvaða ástvini beinist
hið glaðværa bros vorsins,
hver skuli njóta ástríðuhitans
og hverjum gagnist vetrarkuldinn.
Þú veist og afhjúpar þúsund hluti
sem eru einföldum hirðingja á huldu.
Oft þegar ég virði þig fyrir mér
svo þögult á eyðimerkurför þinni,
í órafjarlægð við sjóndeildarhringinn
eða þar sem þú fylgir mér
hönd í hönd og hjörðinni á róli;
og þegar ég horfi til lýsandi stjarnanna
á himninum, segi ég hugsandi við sjálfan mig:
Hvers vegna öll þessi ljósadýrð?
Hvað gerir óendanlegt himinhvolfið
og þessi óendanlega heiðríkja?
Hvað vill þessi ómælanlega einsemd segja okkur? og hvað er ég?
Þannig hugsa ég með sjálfum mér:
um þessa stórbrotnu vistarveru ómælanleikans
og allar stjörnuþokurnar,
um allan manngrúann og alla vinnuna og allar tilfærslurnar
á sérhverjum himnakroppi og sérhverri jarðarveru
sem hringsnúast linnulaust og án hvíldar
til að hverfa alltaf til upphafsins.
Sumir gagnast mér, sumra nýt ég,
en ráðgátan er mér hulin.
En þú, ódauðlega ungmey,
þú þekkir allt.
það eitt veit ég og finn
að þó þetta eilífa hringsól
og mín veikburða tilvera
kunni að vera uppspretta unaðar
eða til góðs fyrir aðra; þá er lífið mér böl.
Ó, sauðahjörðin mín sem hvílist, ó þú sæla,
óvitandi um eymd þína, að ég held!
Hversu ég öfunda þig!
Ekki bara vegna þess að þú virðist
nánast laus við allt strit;
að þú skulir umsvifalaust gleyma sérhverjum áverka
öllum skaða og allri skelfingu;
en mesta öfundin er
að þú skulir ekki þekkja leiðann.
Þegar þú leggst í skuggann á grasið
ertu sæl og hljóð;
og stóran hluta ársins
liggur þú þannig á jórtri.
Þegar ég sit hins vegar í skugganum og grasinu
hellist tregi yfir huga minn
og angrið stingur mig næstum
já, sitjandi er ég langt því frá
að finna mér hvídarstað.
Þó finn ég enga löngun
og hef til þessa ekki fundið ástæðu til að gráta.
Nautnir þínar kann ég ekki að nefna
en lukkan er með þér
á meðan ég hef lítils að njóta,
ó, hjörðin mín, en þetta er ekki eina kvörtunarefnið.
Ef þú hefðir mál, þá myndi ég spyrja:
Segðu mér: hvers vegna sérhverri skepnu er lagið
liggjandi í leti að njóta
á meðan leiðinn heltekur mig hvílandi í skjóli mínu?
Kannski, ef hefði ég vængi
til að fljúga yfir skýin
og telja stjörnurnar, eina í senn,
eða æða með storminum tind af tindi,
kannski yrði ég sælli, kæra hjörðin mín,
þá yrði ég sælli, bjarta tungl.
Eða kannski er hugsun mín
horfandi á annarra örlög
vaðandi í villu:
Kannski skiptir ekki máli
hver svo sem umgjörðin er
í skútanum eða jötunni,
hún boðar feigð þess sem fæðist á jólum.
CANTO NOTTURNO DI UN PASTORE ERRANTE DELL’ASIA
Di Giacomo Leopardi
Che fai tu, luna, in ciel? dimmi, che fai,
Silenziosa luna?
Sorgi la sera, e vai,
Contemplando i deserti; indi ti posi.
Ancor non sei tu paga
Di riandare i sempiterni calli?
Ancor non prendi a schivo, ancor sei vaga
Di mirar queste valli?
Somiglia alla tua vita
La vita del pastore.
Sorge in sul primo albore
Move la greggia oltre pel campo, e vede
Greggi, fontane ed erbe;
Poi stanco si riposa in su la sera:
Altro mai non ispera.
Dimmi, o luna: a che vale
Al pastor la sua vita,
La vostra vita a voi? dimmi: ove tende
Questo vagar mio breve,
Il tuo corso immortale?
Vecchierel bianco, infermo,
Mezzo vestito e scalzo,
Con gravissimo fascio in su le spalle,
Per montagna e per valle,
Per sassi acuti, ed alta rena, e fratte,
Al vento, alla tempesta, e quando avvampa
L’ora, e quando poi gela,
Corre via, corre, anela,
Varca torrenti e stagni,
Cade, risorge, e più e più s’affretta,
Senza posa o ristoro,
Lacero, sanguinoso; infin ch’arriva
Colà dove la via
E dove il tanto affaticar fu volto:
Abisso orrido, immenso,
Ov’ei precipitando, il tutto obblia.
Vergine luna, tale
E’ la vita mortale.
Nasce l’uomo a fatica,
Ed è rischio di morte il nascimento.
Prova pena e tormento
Per prima cosa; e in sul principio stesso
La madre e il genitore
Il prende a consolar dell’esser nato.
Poi che crescendo viene,
L’uno e l’altro il sostiene, e via pur sempre
Con atti e con parole
Studiasi fargli core,
E consolarlo dell’umano stato:
Altro ufficio più grato
Non si fa da parenti alla lor prole.
Ma perchè dare al sole,
Perchè reggere in vita
Chi poi di quella consolar convenga?
Se la vita è sventura,
Perchè da noi si dura?
Intatta luna, tale
E’ lo stato mortale.
Ma tu mortal non sei,
E forse del mio dir poco ti cale.
Pur tu, solinga, eterna peregrina,
Che sì pensosa sei, tu forse intendi,
Questo viver terreno,
Il patir nostro, il sospirar, che sia;
Che sia questo morir, questo supremo
Scolorar del sembiante,
E perir dalla terra, e venir meno
Ad ogni usata, amante compagnia.
E tu certo comprendi
Il perchè delle cose, e vedi il frutto
Del mattin, della sera,
Del tacito, infinito andar del tempo.
Tu sai, tu certo, a qual suo dolce amore
Rida la primavera,
A chi giovi l’ardore, e che procacci
Il verno co’ suoi ghiacci.
Mille cose sai tu, mille discopri,
Che son celate al semplice pastore.
Spesso quand’io ti miro
Star così muta in sul deserto piano,
Che, in suo giro lontano, al ciel confina;
Ovver con la mia greggia
Seguirmi viaggiando a mano, a mano;
E quando miro in cielo arder le stelle;
Dico fra me pensando:
A che tante facelle?
Che fa l’aria infinita, e quel profondo
Infinito Seren? che vuol dir questa
Solitudine immensa? ed io che sono?
Così meco ragiono: e della stanza
Smisurata e superba,
E dell’innumerabile famiglia;
Poi di tanto adoprar, di tanti moti
D’ogni celeste, ogni terrena cosa,
Girando senza posa,
Per tornar sempre là donde son mosse;
Uso alcuno, alcun frutto
Indovinar non so. Ma tu per certo,
Giovinetta immortal, conosci il tutto.
Questo io conosco e sento,
Che degli eterni giri,
Che dell’esser mio frale,
Qualche bene o contento
Avrà fors’altri; a me la vita è male.
O greggia mia che posi, oh te beata,
Che la miseria tua, credo, non sai!
Quanta invidia ti porto!
Non sol perchè d’affanno
Quasi libera vai;
Ch’ogni stento, ogni danno,
Ogni estremo timor subito scordi;
Ma più perchè giammai tedio non provi.
Quando tu siedi all’ombra, sovra l’erbe,
Tu se’ queta e contenta;
E gran parte dell’anno
Senza noia consumi in quello stato.
Ed io pur seggo sovra l’erbe, all’ombra,
E un fastidio m’ingombra
La mente, ed uno spron quasi mi punge
Sì che, sedendo, più che mai son lunge
Da trovar pace o loco.
E pur nulla non bramo,
E non ho fino a qui cagion di pianto.
Quel che tu goda o quanto,
Non so già dir; ma fortunata sei.
Ed io godo ancor poco,
O greggia mia, nè di ciò sol mi lagno.
Se tu parlar sapessi, io chiederei:
Dimmi: perchè giacendo
A bell’agio, ozioso,
S’appaga ogni animale;
Me, s’io giaccio in riposo, il tedio assale?
Forse s’avess’io l’ale
Da volar su le nubi,
E noverar le stelle ad una ad una,
O come il tuono errar di giogo in giogo,
Più felice sarei, dolce mia greggia,
Più felice sarei, candida luna.
O forse erra dal vero,
Mirando all’altrui sorte, il mio pensiero:
Forse in qual forma, in quale
Stato che sia, dentro covile o cuna,
E’ funesto a chi nasce il dì natale.