Blómin í garði tómhyggjunnar
Í tilefni sýningar Ásmundar Ásmundssonar á teikningum í Café Pysju, Grafarvogi.
„Nietzsche kallar tómhyggjuna “ískyggilegastan allra gesta”, því það sem vaki fyrir honum sé heimilisleysið sem slíkt. Það stoðar ekkert að vísa þessum óboðna gesti á dyr, því hann hefur fyrir löngu gert sig heimakominn í húsi okkar. Það sem skiptir máli er að átta sig á boðflennunni og horfast í augu við hana.“
Þetta segir Martin Heidegger í ritgerð sinni „Um vandamál verunnar“ (Über die Seinsfrage, 1955), þar sem hann á í samræðu við vin sinn Ernst Jünger, um hvort og hvernig hægt sé að yfirstíga þá „tómhyggju“ sem þeir báðir skynjuðu sem ríkjandi ástand í Evrópu um miðbik 20. aldar.
Jünger hafði skrifað bókina „Über die Linie“ 1950, þar sem hann líkir tómhyggjunni við svart strik sem þyrfti að yfirstíga til að bjarga vestrænni menningu undan vágestinum, en Heidegger taldi málið flóknara og segir í svari sínu að þýska atviksorðið „über“ snúist í þessu tilfelli ekki um að „fara yfir“ tiltekinn farartálma sem verða kunni á vegi okkar fyrir tilviljun, heldur feli það í sér aðra nálgun eða „um–fjöllun“, því þessi farartálmi sé tilvistarlegt vandamál en ekki landfræðilegt og snúist um „kjarna verunnar“ sem sé óaðskiljanlegur frá innbyggðum örlögum vestrænnar tæknimenningar, þar sem gildin hafi glatað trúarlegri forsendu sinni og verið sett á mælistiku tölfræðinnar.
Samræða þessara gömlu vina er forvitnileg vegna þess að hún hefur endurómað í evrópskri menningarumræðu í flestum myndum hennar, ekki síst í heimi myndlistarinnar, allt frá því að dadaistarnir lýstu yfir dauða listarinnar á öðrum áratug síðustu aldar, og kannski enn lengur. Saga myndlistarinnar á 20. öldinni hefur einkennst af smættunaráráttu þar sem hvert „gildið“ á fætur öðru hefur mátt víkja fyrir eyðingarmætti vágestsins sem Nietzsche boðaði undir lok 19. aldarinnar. Með orðum Nietzsche og Heideggers hefur myndlistin orðið heimilisleysinu að bráð og skilið eftir sig eyðimörk gildanna í rósagarði fagurfræðinnar. Hið „fagra, sanna og góða“ má sjá sinn fífil fegurri og á sér ekki lengur aðra gilda mælikvarða en þá sem markaðslögmál kauphallanna boða okkur.
Ásmundur Ásmundsson er einn þeirra ötulu jarðræktarmanna myndlistarinnar sem hafa einbeitt sér eftir mætti að hreinsunarherferðinni í rósagarði fagurfræðinnar og leitast við að opna augu okkar fyrir því klæðaleysi keisarans í skrúðgöngunni sem H.C. Andersen sviðsetti með eftirminnilegum hætti snemma á 19. öldinni. Það er ekki tilefni þessa pistils að rekja og greina þá fjölmörgu gjörninga og uppákomur sem Ásmundur hefur staðið fyrir á 25 ára ferli sínum sem myndlistarmaður, og hafa kannski ekki hlotið verðskuldaðar viðtökur. Segja má að sá rósagarður fagurfræðinnar sem myndlistarmenntunin staðsetti Ásmund í, hafi breyst í eyðimörk, og hann hafi áttað sig á að eyðimörkin sé ekki bara ákjósanlegasti, heldur eini mögulegi vaxtarreiturinn fyrir veikburða vaxtarbrodda myndlistarinnar á okkar óvissutímum. Þess vegna sýnir hann okkur nú nýja vaxtarsprota sem hann hefur gróðursett í eyðimörkinni, teikningar sem hafa ekki bara margvíslegar samfélagslegar skírskotanir, heldur sýna okkur fyrst og fremst veikburða og harðneskjuleg vaxtarskilyrði listarinnar á okkar viðsjárverðu tímum.
Ásmundur er ekki fyrstur til að rækta sína fagurfræðilegu eyðimörk er endurspegli sjálfseyðingarhvöt samtímans. Hann á sér eins og við vitum marga forvera, ekki bara á sviði myndlistar, heldur í öllum listgreinum. Ekki bara á þessari öld og þeirri síðustu, heldur líka á 19 öldinni, bjartsýnisöld tækniframfaranna og landvinninga hinna tæknivæddu iðnríkja, sem þá lögðu undir sig lönd og álfur. Oft er sagt að módernismi í ljóðlist eigi uppruna sinn í verki franska skáldsins Charles Baudelaire, sem gaf út ljóðabálk sinn „Les fleurs du mal“ um miðbik 19. aldar. Baudelaire var afkastamikill illgresiseyðir í rósagarði fagurfræðinnar á sínum tíma, tíma sem enn varðveitti enduróminn af hetjulegum tilburðum Napoleons til heimsyfirráða. Í vel hreinsaðri eyðimörk sinni gróðursetti Baudelaire blóm hins illa, sem hafa alla tíð síðan verið vesturlenskum ljóðskáldum eins og varða á þyrnum stráðum öngstrætum ljóðlistarinnar. Um leið og ég óska Ásmundi alls hins besta í garðyrkju eyðimerkurinnar langar mig til að senda honum þessa splunkunýju þýðingu mína á inngangsljóði Baudelaires að kvæðabálkinum um „Hin illskeyttu blóm“ í rósagarði fagurfræðinnar: „Les fleurs du mal“:
TIL LESANDANS
Heimskupörin, villan, syndin, nískan,
búa í hugarheimi okkar og marka líkamann
við nærum yndislegar iðranir okkar
eins og betlararnir fæða sníkjudýr sín.
Þrálátar eru syndir okkar, og iðranirnar huglausar.
Við seljum játningar okkar dýrum dómum
og snúum glaðbeittir aftur á foruga slóð okkar
í vissu þess að hafa hvítþvegið skítablettina með aumkunarverðum tárum.
Á kodda hins illa hvílir Satan Trismegisto,
hér vaggar sér hugfanginn andi okkar.
Góðmálmurinn hefur gufað upp samkvæmt vilja okkar
og hins vitra gullgerðarmanns.
Djöfullinn heldur um strengina sem stjórna hreyfingum okkar!
Viðurstyggilegir hlutir heilla okkur;
hver dagur færir okkur skrefi nær Víti
óttalaust yfir illa lyktandi forir.
Eins og gjálífur aumingi sem kyssir og sýgur
blóðrisa brjóst gamallar vændiskonu
grípum við á lofti falda nautn
og kreistum af afli eins og sprungna appelsínu.
Eins og í iðandi ormagryfju
ærslast andskotalýður um heilabú okkar,
og þegar við drögum andann sogast dauðinn í lungun
eins og ósýnilegt fljót fullt af kvalastunum.
Ef saurgunin, eitrið, hnífsstungan og íkveikjan hafa ekki enn
útfyllt ljúf form sín í léreftssnifsi okkar aumu örlaga
þá er það því miður vegna þess
að sál okkar skortir eldmóðinn.
En mitt á meðal sjakalanna, hlébarðanna, tæfanna,
sjimpansanna, sporðdrekanna, hrægammanna, snákanna,
kvikindanna sem ýlfra, öskra og rýta
innilokuð í vanhelgu búri lasta okkar,
má finna einn sem er sóðalegri, illskeyttari, saurugri.
Jafnvel þó hann sé ekki stórtækur eða illskældinn;
hann myndi glaður leggja jörðina í rúst
og gleypa heiminn í einum geispa.
Þetta er Leiðinn! Auganu íþyngt af ósjálfráðu tári
dreymir aftökustað þar sem það reykir pípu sína.
Þú, lesandi góður, þekkir þessa viðkvæmu ófreskju
-þú, hræsnisfulli lesandi – jafningi minn og bróðir!
Þessi pistill er skrifaður 16. Febrúar 2022, en á þessum degi höfðu flestir virtustu fjölmiðlar heimsins sagt að þriðja heimsstyrjöldin myndi hefjast samdægurs kl. 15:00 samkvæmt úkraínskum staðartíma.
Ólafur Gíslason
Ásmundur Ásmundsson: Dómsdagsklukkur, 2002
Forsíðumyndin er „Himnar“, teikningar eftir Ásmund Ásmundsson
Sýning Ásmundar á teikningum verður opnuð í Café Pysju við Foldartorg í Grafarvogi laugardaginn 19. febrúar kl. 13:00